Dlaczego bezwiednie podążamy za innymi? Psychologia tłumu.

W wielu przypadkach może nam się wydawać, że mamy pełną kontrolę nad naszym zachowaniem czy myślami. Są jednak sytuacje (i to częstsze niż moglibyśmy przypuszczać), gdy jest zupełnie inaczej! Podążamy za tłumem, próbujemy wpasować się w utarte schematy lub zaczynamy reagować (zwłaszcza w sytuacjach trudnych i stresowych), tak jak ludzie znajdujący się w naszym pobliżu. Skąd to się bierze?

Psychologia tłumu to szeroko pojęta dziedzina psychologii społecznej, która zajmuje się badaniem wpływu na indywidualne jednostki, w sytuacji, gdy grupują się duże tłumy. Najczęściej definiowana jest jako badanie naukowe, które pozwala poznać to jak myślimy, wpływamy na innych i odnosimy się do siebie nawzajem w momencie, gdy znajdujemy się w skupisku innych ludzi.

Pierwsze badania nad zachowaniem i psychologią tłumu

Współczesna nauka o psychologii tłumu zwykle odnosi się do wzmacniającej mentalności „motłochu”, która zdaje się dominować nad własną percepcją i rzeczywistością jednostki, gdy gromadzą się wielkie tłumy. To nieco pesymistyczne podejście do tłoku w dużej mierze wynika z pierwszych debat na ten temat między czołowymi kryminologami m.in. Scipio Sighele, Enrico Ferri czy Gabrielem Tardem. Te wczesne dyskusje koncentrowały się na tym, jak określić rozliczalność i odpowiedzialność karną za przestępstwa popełniane przez duże tłumy. Ferri postulował już w 1884 r. o powołanie nowej dziedziny, jaką miała być psychologia zbiorowa, zaś Sighele w 1895 r. traktował psychologię tłumów jako jeden z obszarów wart zbadania w ujęciu do psychologii zbiorowej. Zarówno Scipio Sighele, jak i Gabriel Tarde podeszli do teorii tłumów od strony kryminologii. Ich pierwotnym zainteresowaniem był problem stopnia odpowiedzialności karnej jednostek, które brały udział w zbrodniach zbiorowych. W swojej pracy odnosili się m.in. do Rewolucji Francuskiej, określając na wzór Taine’a Komunę Paryską mianem tłumu. W niezwykle pomysłowy jak na tamte czasy sposób, podążali za wyznaczonymi ścieżkami oraz wskazówkami, które zaprowadziły ich daleko poza ówcześnie wąską pojętą dziedzinę kryminologii.

Jednak wszelkie encyklopedyczne opracowania oraz wiele publikacji dotyczących collective behavior, czyli zachowań zbiorowych głosi, że to dopiero Gustave Le Bon rozwinął ideę oraz problematykę psychologii tłumu. Często pomija się mniej spopularyzowane publikacje, jednocześnie nazywając Le Bona mianem ojca psychologii tłumu, co sugeruje, iż jego książka jest rezultatem nagłego olśnienia autora, który tworzył w intelektualnej próżni (wrażenie może dodatkowo wzmacniać brak przypisów w książce Gustawa Le Bona).

Sam Le Bon zasłynął na przełomie XIX i XX w. z powodu swojej prekursorskiej analizy zachowań zbiorowości. Wskazał na podstawową zasadę, która stała się fundamentem tej teorii: jednostki mają tendencję do tracenia poczucia własnej wartości i odpowiedzialności po prostu będąc częścią „tłumu”. Jego pisma sugerują, że stając się członkiem tłumu, jednostka dosłownie schodzi po drabinie cywilizowanego zachowania i pozwala przejąć prymitywny, emocjonalny stan.

Psychologia grupowa i analiza ego – czyli o podejściu Sigmunda Freuda

Oryginalną hipotezę psychoanalityczną dotyczącą zachowań tłumu sformułował Sigmund Freud w Group Psychology and the Analysis of the Ego. Freud oparł swoje koncepcje teoretyczne na pismach Gustave’a Le Bona, którego praca nad zachowaniem tłumu dotyczyła głównie składu i zachowania tłumów podczas rewolucji francuskiej.

Freud twierdzi, że w momencie, gdy przebywamy w grupie, nie jesteśmy w stanie oprzeć się emocjom i zareagować inaczej niż pozostali. Sugeruje, że tym, co łączy każdą grupę są więzi emocjonalne, które uważa za główne zjawisko psychologii grupowej. Poprzez tłum, ograniczenia superego są rozluźnione i wchodzą w grę prymitywne impulsy ego. „Cenzor” w jednostce jest odkładany w tłumie i wychodzą na powierzchnię „instynktowne” lub podstawowe impulsy „id”, które zwykle są ograniczone do wewnętrznej głębi osobowości. W ten sposób tłum zapewnia chwilowe uwolnienie stłumionych popędów.

Psychologia tłumu – zarażanie się emocjami przy zatraceniu indywidualności

Tłum jako niezwykłe zjawisko, w dalszym ciągu jest chętnie badane przez psychologów. Rozpatrując obecnie fenomen tłumu, bierze się pod uwagę różne zależności, które łączą poszczególne jednostki, np. wspólne zainteresowania (w przypadku tłumu na koncercie lub wydarzeniu sportowym), poglądy i jedna idea (ludzie zgromadzeni na niewielkiej przestrzeni, ale też daleko od siebie, połączeni jedną ideą), cele (np. manifestacje, protesty).

Badania nad psychologią tłumu pokazują, że w jednakowych okolicznościach, osoby które poddawane są identycznym bodźcom mogą w pełni podświadomie mieć identyczne odczucia i przejmować nastroje innych. Nie wiąże się to wyłącznie z empatią, a bardziej z tego, że specyfiką tłumu jest zarażanie się emocjami. Co więcej, podczas działania w grupie, zwłaszcza tak dużej jak masowy tłum, często przejmujemy zachowania innych. Gdy część grupy zaczyna śpiewać na stadionie – kolejni do niej dołączają, gdy ludzie zaczynają biec w zatłoczonym centrum handlowym – inni robią to samo. Badania wykazują, że podczas przebywania w zbiorowości, jednostki są w stanie czasowo zatracić swoją indywidualność, a nawet umiejętność refleksji. To dlatego w grupie “możemy więcej” niż w pojedynkę.

Rodzaje tłumu

Badania dotyczące typów tłumu nie są ze sobą zgodne. Alexander Berlonghi oraz Raymond Momboisse skupili się na celu istnienia tłumu. I tak oto Momboisse opracował system tłumu swobodnego, konwencjonalnego, ekspresyjnego i agresywnego, podczas gdy Berlonghi sklasyfikował tłum jako widzów, demonstrantów i uciekających (ewakuujących się w trakcie zamachów, pożaru).

Jak działanie tłumu może wpływać na jednostkę?

Dziś, badania nad zachowaniem tłumu wykraczają poza wąską specjalizację przemocy, która wyznaczyła wszakże pochodzenie tego zjawiska. Obecnie badania są bardziej reprezentatywne i opiewają wokół różnorodnych zjawisk i wydarzeń z udziałem tłumu. Na podstawie wieloletnich obserwacji, psycholodzy dochodzą do spójnego wniosku, że:

• Zamieszki, które mogą towarzyszyć przebywaniu w tłumie (np. tłum aktywny, który zawsze kojarzony jest z agresją), mogą rozprzestrzeniać się z uwagi na wspólną tożsamość uczestników lub chęć wzmocnienia pozycji jednostki w stosunku do wspólnej grupy;

• Doświadczenie wspólnego działania może prowadzić do zmian psychologicznych, które są podtrzymywane przez wsparcie grupowe oraz komunikację w tłumie;

• Zachowania tłumu różnią się w zależności od tego, czy ludzie mają wspólną tożsamość, czy dzielą przypadkiem jedną przestrzeń;

• Jednostkę w tłumie charakteryzuje “więcej możliwości” – uważamy, że w grupie siła, możemy więcej osiągnąć, być bardziej precyzyjni, mieć siłę przebicia;

• W tłumie istnieje tożsamość zbiorowa – zanika poczucie jednostki, na rzecz odpowiedzialności i tożsamości społecznej;

• Jednym z mechanizmów psychologii tłumu jest konformizm i zarażanie afektywne – poszczególni członkowie tłumu podzielają te same lub zbliżone stany emocjonalne, a zachowanie jednostki dostosowuje się do wyobrażonych lub rzeczywistych oczekiwań społecznych;

• Poczucie bycia niedostrzegalnym w tłumie wpływa na anonimowość jednostki, wiąże się również z poczuciem bezkarności oraz tendencją do bagatelizowania konsekwencji.

Współczesne badania nad tłumem

We współczesnej psychologii społecznej spotkania często sprowadzają się do zjawisk obserwowanych w (małych) grupach. Nie przeprowadza się jednak typowych badań nad psychologią tłumu. Skupia się nad badaniem zachowania tłumu. Przegląd ostatnich osiągnięć w badaniach nad psychologią tłumu i zachowań zbiorowych jest podzielony na cztery obszary. Pierwsze dwie sekcje obejmują najbardziej ugruntowane tematy: konflikty tłumu i zachowania w masowych sytuacjach kryzysowych. Dwie drugie sekcje obejmują tematy, w których psychologia społeczna dopiero niedawno połączyła się z innymi dyscyplinami: dynamika pieszych i masowe zgromadzenia. W każdym przypadku podejście do tożsamości społecznej dostarcza wielu koncepcji, pytań badawczych i hipotez, które stały się motorem nowych osiągnięć.

Psychologia tłumu a rzeczywistość

Psychologię tłumu można zaobserwować w wielu rzeczywistych sytuacjach. Jednym z ciekawszych zjawisk jest sposób, w jaki tłumy reagują w sytuacji zagrożenia. Zgodnie z tradycyjnymi teoriami socjologicznymi, spanikowane grupy ludzi powinny być irracjonalne, samolubne i w prymitywnym trybie przetrwania. Kilka badań wykazało, że jest odwrotnie. Szokujące jest to, że nawet ludzie ewakuujący się z World Trade Center po zamachach terrorystycznych z 11 września zorganizowali się w dość uporządkowany sposób, co uratowało wielu z nich życie.

Wiece polityczne mogą stać się brutalne, chociaż często zaczynają się wystarczająco pokojowo. Następnie dochodzi do spontanicznych zamieszek, zwykle wywołanych konkretnym incydentem. Największe od 50 lat zamieszki w USA miały miejsce w tym roku, po zabójstwie przez policjantów George’a Floyda. Tutaj również mieliśmy do czynienia z psychologią tłumu i to na szeroką skalę. #BlackLiveMatters stało się hasłem tłumu nie tylko protestującego w Stanach Zjednoczonych, ale na całym świecie. Nawet dziś możemy obserwować sposób działania psychologii tłumu na przykładzie protestów politycznych na Białorusi. Widoczne są tutaj zarówno zachowania tłumu ekspresyjnego (np. kobiece marsze z kwiatami), jak i tłumu agresywnego, gdzie dochodziło do nocnych, krwawych zamieszek.

Niektóre tłumy są wyjątkowo pokojowe, nawet gdy są nęcone. Dobrym przykładem jest ruch na rzecz praw obywatelskich w Stanach Zjednoczonych w latach 50. i 60. XX wieku, gdzie protestujący zwykle zachowywali spokój w obliczu prowokacji ze strony policji. „Brak przemocy” był częścią ideologii ruchu.

Wpływ „myślenia grupowego” był niezwykle intrygujący dla psychologów, socjologów i historyków na długo przed przerażającym rozprzestrzenianiem się nazistowskiej mentalności podczas II wojny światowej. Od wczesnych badań nauk społecznych negatywne skutki mentalności tłumu zostały dobrze zbadane. Wciąż wiele można się nauczyć na temat psychologii tłumu i roli, jaką odgrywa ona w inicjowaniu postępu społecznego, pomocy w sytuacjach kryzysowych i pokojowej obronie swoich indywidualnych praw.